2.1.
Pochodzenie języka gruzińskiego (klasyfikacja genetyczna).Język gruziński (ქართული ენა · kartuli ena) należy do południowo-kaukaskiej (inaczej: kartwelskiej) rodziny językowej. Inne języki kartwelskie to: swański i megrelski w Gruzji oraz lazyjski (inaczej: czański) – obecnie w Turcji i częściowo w Adżarii. Te dwa ostatnie języki niektórzy traktują jako 2 dialekty jednego języka – czano-megrelskiego (inaczej: zańskiego lub kolchidzkiego). Pierwotnie obszar języka zańskiego rozciągał się aż po Trapezunt (obecnie Trabzon w Turcji).
Poniższy diagram przedstawia drzewo genealogiczne języków kartwelskich. Wg G. Klimowa podział języka prakartwelskiego nastąpił ok. XIX w. p.n.e., podział pra-karto-zańskiego ok. VIII w p.n.e. W VII w. n.e. nastąpiło rozdzielenie obszaru języka zańskiego przez Gruzinów uchodzących przed najeźdźcami arabskimi.
Najstarszy znany zapis języka gruzińskiego pochodzi z V w. n.e. Historia gruzińskiego dzieli się na 3 okresy: do XI w. - język starogruziński (w tym do VIII w. wczesny, a w okresie IX-XI w. klasyczny), okres XI-XVIII w. - język średniogruziński i wreszcie od XVIII w. - język gruziński współczesny. Przy prostszym ujęciu te dwa ostanie stadia nazywane są językiem nowogruzińskim.
Należy podkreślić, wbrew spotykanym twierdzeniom, że swański i zański są samodzielnymi językami, a nie dialektami języka gruzińskiego, ponieważ są dla Gruzinów niezrozumiałe (szczególnie swański), pomimo że niektóre słowa mogą być w nich nawet identyczne. Tak samo, jak w przypadku kaszubskiego, w praktyce zrozumiałego dla „innych Polaków” nie bardziej, niż słowacki, uczeni polscy twierdzili, że to tylko dialekt języka polskiego (ze względów emocjonalnych i propagandowych) i mieszali pojęcie narodu i kultury z pojęciem języka, niektórzy uczeni gruzińscy uważają swański i zański za dialekty języka gruzińskiego, ignorując oczywiste (zdroworozsądkowe i naukowe) kryterium odróżnienia dialektu od języka: wzajemną zrozumiałość.
Pomimo to, Swanowie i Megrelowie mają poczucie przynależności do kultury i narodu gruzińskiego – i historycznie i współcześnie. Nie występują żadne tendencje separatystyczne, czy nawet dążenia do autonomii – nawet w Adżarii, gdzie żyją muzułmanie.
Spotyka się czasem określenia Mingrel, Mingrelia zamiast Megrel, Megrelia. Są to rusycyzmy.
W przeszłości, w wyniku swego rodzaju opóźnienia w analizie danych, zaliczano języki kartwelskie do tzw. kaukaskiej rodziny językowej. Rzeczywiście, rdzenne języki Kaukazu wykazują cechy kontrastujące z sąsiednimi językami indoeuropejskimi, ałtajskimi i afroazjatyckimi, takie jak bardzo bogaty konsonantyzm ze spółgłoskami ejektywnymi, czy ergatywność. Cechy te występują jednak także w innych częściach świata (np. niektóre języki Indian północnoamerykańskich). W starożytności występowały zaś także na Bliskim Wschodzie. W Europie najbardziej wyróżnia się język baskijski, dzielący z językami kaukaskimi np. ergatywność i wieloosobowość (polipersonalizm) czasownika – cechę polegającą na tym, że w formę czasownika winkorporowana jest nie tylko osoba podmiotu, ale i dopełnienienia/dopełnień. Między innymi te cechy baskijskiego stały się podstawą do zaliczenia go przez niektórych badaczy razem z gruzińskim do tzw. iberokaukaskiej rodziny językowej. Z biegiem czasu okazało się jednak, że język baskijski jest dużo bliższy językom północnokaukaskim. Języki te, wraz z językami rodzin chińsko-tybetańskiej, jenisejskiej, na-dene, językami huro-urartyjskimi i buruszaskim tworzą makrorodzinę dene-kaukaską.
Obecnie jednak termin „języki kaukaskie” używany jest z reguły do rodzimych języków Kaukazu, ponieważ podobieństwa języków kartwelskich (południowokaukaskich) do północnokaukaskich są zbyt małe, aby nawet klasyfikować je w ramach tej samej (makro)fyli językowej. Część językoznawców kwestionuje nawet wspólne pochodzenie języków północnokaukaskich, zaliczając je do dwóch rodzin językowych: północno-zachodniokaukaskiej, inaczej abchasko-adygejskiej (np. język kabardyjski) i północno-wschodniokaukaskiej, inaczej kaspijskiej lub nach-dagestańskiej (np. język czeczeński).
Poniższe tabele zestawiają gruzińskie liczebniki i zaimki osobowe ja i ty z liczebnikami i zaimkami z innych języków. Pierwsza tabela ilustruje stopień wzajemnego podobieństwa języków kartwelskich. W drugiej tabeli interesujące jest to, że kartwelskie zaimki osobowe mają odpowiedniki w językach nostratycznych (w tabeli ujęto po jednym języku z rodziny indoeuropejskiej, uralskiej i turkijskiej, czyli polski, fiński i turecki), a nie mają odpowiedników w językach północnokaukaskich (kabardyjski i czeczeński) i baskijskim.
| Polski | Prakartwelski | Gruziński | Lazyjski | Megrelski | Swański |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | *ert-, *s1xwa- | erti | ar(t)(i) | arti | esxu |
| 2 | *yor- | ori | zur/yur(i) | ziri/zəri | yōri |
| 3 | *sam- | sami | sum | sumi | sēmi |
| 4 | *otxo- | otxi | o(n)txo/otxu | otxi | vōstxw |
| 5 | *xut- | xuti | xut(i) | xuti | voxwisd |
| 6 | *eks1w- | ekvsi | a(n)s(i) | amsvi | usgwa |
| 7 | *swid- | svidi | skvit(i) | skviti | isgwid |
| 8 | *arwa- | rva | orvo/ovro | (b)ruo | āra |
| 9 | *c1x(a)r- | cxra | čxo(v)ro | čxoro | čxāra |
| 10 | *at- | ati | vit(i) | viti | yesd |
| 20 | *oc1- | oci | eči | eči | yervesd |
| 100 | *as1- | asi | osi | osi | asir |
| ja (-m/ę1) | *men | me | ma(n) | ma | mi |
| ty (-sz/ś1) | *sen- | sen | si(n) | si | si |
1 – brzmienie zaimków osobowych z pozostałych kolumn odpowiada polskim końcówkom koniugacyjnym (dotyczy obu tabel).
* - rekonstruowane tematy liczebników.
Uwaga: liczebniki swańskie podano dla dialektu górno-balskiego (okolice Mestii).
| Polski | Gruziński | Fiński | Turecki | Kabar- dyjski |
Cze- czeński |
Baskijski |
|---|---|---|---|---|---|---|
| jeden | erti | yksi | bir | zə | cħaʔ | bat |
| dwa | ori | kaksi | iki | twə | šiʔ | bi |
| trzy | sami | kolme | üç | ɕə | qoʔ | hiru(r) |
| cztery | otxi | neljä | dört | pɬ̣ə | diʔ | lau(r) |
| pięć | xuti | viisi | beş | txwə | pxiʔ | bost/bortz |
| sześć | ekvsi | kuusi | altı | xə | yālx | sei |
| siedem | švidi | seitsemän | yedi | bɮə | wərh | zazpi |
| osiem | rva | kahdeksan | sekiz | yə | bærh | zortzi |
| dziewięć | cxra | yhdeksän | dokuz | bʁwə | īss | bederatzi |
| dziesięć | ati | kymmenen | on | pɕ.ə | itt | hamar |
| dwadzieścia | oci | kaksikymmentä | yirmi | twaɕ. | tqa | hogoi/hogei |
| sto | asi | sata | yüz | ɕe | bʕē | ehun |
| ja (-m/ę1) | me | minä | ben | sa | swo | ni |
| ty (-sz/ś1 | šen | sinä | sen | wa | ħwo | hi; zu |
Wymowa:
Wymowę języka gruzińskiego omówiono w sekcji „Fonetyka”.
Do języka lazyjskiego, megrelskiego i swańskiego zastosowano tę samą transkrypcję, co dla gruzińskiego, plus dodatkowe znaki:
y - jak polskie j.
w - jak polskie ł (nie kresowe) lub angielskie w.
ˉ - (pozioma kreska nad samogłoską) oznacza jej długość.
s1, c1 - spółgłoski zębowo-dziąsłowe (patrz język prakartwelski). Dawniej spotykane określenie w literaturze rosyjskojęzycznej to „шипяще-свистящий звук” („dźwięk sycząco-szumiący”).
Fiński:
s - jak polskie s lub pośrednie między polskim s i sz.
y - samogłoska przymknięta przednia zaokrąglona, symbol IPA: y, pośrednie między polskim i i u (jak niemieckie ü w wyrazie Mühe lub francuskie u).
ä - samogłoska prawie otwarta przednia niezaokrąglona, symbol IPA: æ, dźwięk pośredni między polskim a i e (jak w angielskim wyrazie rat).
Turecki:
ü - samogłoska przymknięta przednia zaokrąglona, symbol IPA: y, pośrednie między polskim i i u (jak niemieckie ü lub francuskie u).
ç - pośrednie między polskim cz i ć,
ı - samogłoska przymknięta tylna niezaokrąglona, symbol IPA: ɯ, pośrednia między polskim u i y.
ö - samogłoska półotwarta przednia zaokrąglona, symbol IPA: œ, pośrednie między polskim e i o (jak niemieckie ö).
ş - pośrednie między polskim ś i sz.
Kabardyjski i czeczeński:
̣ - (kropka pod literą) oznacza ejektywność, tak jak w gruzińskim.
ə - samogłoska neutralna, tzw. szwa, symbol IPA: ə, występuje np. w angielskim, pośrednie między polskim e i y.
Kabardyjski:
ɬ - spółgłoska boczna/lateralna szczelinowa dziąsłowa bezdźwięczna (jak walijskie ll).
ɮ - jak wyżej, ale dźwięczna, czyli spółgłoska boczna/lateralna szczelinowa dziąsłowa dźwięczna, symbol IPA: ɮ.
y - jak polskie j.
w - jak polskie ł (nie kresowe) lub angielskie w.
w - labializacja (zaokrąglenie warg) - w praktyce „słabszaˮ wersja ł (w).
x - spółgłoska szczelinowa miękkopodniebienna bezdźwięczna, jak polskie ch (ch językowe, a nie h krtaniowe).
ʁ - spółgłoska szczelinowa języczkowa dźwięczna, symbol IPA: ʁ, jak r w wyrazie Ehre w niektórych dialektach niemieckiego).
ɕ - jak polskie ś lub sz.
ɕ. - jak wyżej, ale ejektywna.
Czeczeński:
æ - samogłoska prawie otwarta przednia niezaokrąglona, symbol IPA: æ, dźwięk pośredni między polskim a i e (jak w angielskim wyrazie rat).
ħ - spółgłoska szczelinowa faryngalna/gutturalna/gardłowa bezdźwięczna, symbol IPA: ħ (h gardłowe - nie krtaniowe).
ʕ - spółgłoska szczelinowa gardłowa dźwięczna, symbol IPA: ʕ, jak arabskie ع (ʿayn).
ˉ - (pozioma kreska nad samogłoską) oznacza jej długość.
rh - bezdźwięczne r - zwykle jednouderzeniowe.
q - spółgłoska zwarta języczkowa bezdźwięczna, symbol IPA: q.
ʔ - zwarcie krtaniowe, symbol IPA: ʔ, w języku polskim występuje na początku wyrazów zaczynających się od samogłoski, np. Anna. W języku czeczeńskim jest samodzielnym fonemem. W języku arabskim nosi nazwę hamza (ء).
Baskijski:
h - wymawia się tylko w dialektach północnych.
tz - jak polskie c.
s - pośrednie między polskim s i sz.
z - jak polskie s.
2.2.
Zapożyczenia (w przygotowaniu).